माशांची माहिती

माशांची माहिती व उपयोग


मासा हे मानवाच्या दृष्टीने पौष्टिक अन्न आहे. यातील प्रथिने शरीराला पोषक आहेत. कॅल्शियम, फॉस्फरस व लोह यांसारखी जैव मूल्याच्या दृष्टीने महत्त्वाची असणारी खनिजेही थोड्या प्रमाणात माशांपासून मिळतात. मासळीत काही महत्त्वाची जीवनसत्त्वेही असतात. कॉड, हॅलिबट, मुशी या माशांच्या यकृतापासून अ व ड जीवनसत्त्वयुक्त औषधी तेल निघते, तर आतड्यापासून ब जीवनसत्त्व मिळू शकते. मुश्यांच्या पक्षांपासून सार (सूप) करतात. मासे पचनास हलके असतात. त्यांच्या चरबीपासून रक्तवाहिन्यांतील कोलेस्टेरॉल वाढत नाही व आहारात त्यांचा समावेश केल्याने रक्तदाब कमी होतो. काही माशांच्या शरीरातील वाताशयांचा (हवेच्या पिशव्यांचा) विविध कामांसाठी उपयोग केला जातो. पाळीव जनावरांच्या आहारासाठी मत्स्यपीठ व झाडांसाठी उत्तम खतही मासळीपासून मिळते. मत्स्योद्योगात जगातील कोट्यवधी लोक गुंतले आहेत.

डासांच्या अळ्या नष्ट करून हिवतापाचे (मलेरियाचे) निर्मूलन करण्याच्या कामी गॅम्‍ब्‍यूझसारख्या माशांचा फार उपयोग होतो. काही मासे नारूसारख्या रोगाचा प्रतिबंध करण्यास उपयोगी पडतात. काही मासे प्रायोगिक प्राणी म्हणून तर काही पाण्यातील प्रदूषण शोधून काढण्यास उपयुक्त ठरतात.

ज्या माशांच्या जातीचे सहज प्रजनन होऊ शकते व जे आकारमानाने लहान पण रंगदार व दिसण्यात आकर्षक असतात असे गोड्या पाण्यातील मासे काचेच्या जलजीवपात्रात ठेवून घराची शोभा वाढविणे व मनोरंजन करणे हाही जगातील लक्षावधी लोकांचा व्यवसाय आहे. एकट्या उत्तर अमेरिकेत या व्यवसायात अंदाजे पन्नास लक्ष लोक गुंतलेले असावेत. चीन, जपान व इतर दक्षिण आशियातील राष्ट्रांतही हा एक आवडीचा छंद मानला जातो.मुंबईत अनेक लोकांच्या घरी माशांची जलजीवपात्रे आढळतात. मुंबईतील तारापोरवाला जलजीवालय प्रसिद्ध आहे.[⟶ जलजीवालय].

पाण्यात गळ टाकून मासे पकडणे हाही प्रकार जगात सर्वत्र आढळतो. या प्रकाराने काही गोरगरीब चरितार्थासाठी मासे पकडतात, तर काही छंद म्हणून हौसेने मासेमारी करतात. या कामासाठी लागणारी उपकरणे अत्यंत साधी व गरिबांच्या आवाक्यात असलेली असू शकतात, तर काही किंमती असतात. किंमती उपकरणे तयार करण्याचे कारखाने बऱ्याच विकसित देशांत आहेत. हा छंद असलेले, निरनिराळ्या सामाजिक वा आर्थिक स्तरांतले लाखो लोक जगात आहेत. काही मासे शिकारी मासे म्हणून प्रसिद्ध आहेत. ते सहजगत्या गळास लागत नाहीत. काही वेळा बंदुकीने त्यांची शिकार केली जाते.[⟶ मत्स्यपारध].
वितरण

(प्रसार). गोडे, खारे किंवा मचूळ अशा सर्व प्रकारच्या पाण्यात माशांचे अस्तित्व आढळते. काही गरम पाण्याचे झरे, मध्यपूर्व प्रदेशामधील (पॅलेस्टाइन) मृतसमुद्र व अमेरिकेतील उटा राज्यातील ग्रेट सॉल्ट लेक हे पाण्याचे साठे यास अपवाद आहेत. भारतात महाराष्ट्राच्या बुलढाणा जिल्ह्यातील लोणार सरोवर व आफ्रिकेतील काही सुप्त ज्वालामुखींच्या कुंडातील तळी यांत मासे आढळत नाहीत. सर्वसाधारणपणे गोड्या पाण्यातला मासा खाऱ्या पाण्यात किंवा खाऱ्या पाण्यातला मासा गोड्या पाण्यात जगू शकत नाही; सामन, यूरोपियन वाम, पाला, शॅड हे व असेच आणखी काही मासे गोड्या व खाऱ्या अशा दोन्ही प्रकारच्या पाण्यात काही काळ जगू शकतात. बोय, भेक्ती (जिताडा), काळुंदर, वडस यांसारखे मासे नदीमुखातील मचूळ पाण्यात आढळतात.

समुद्राच्या खाऱ्या पाण्याची विभागणी (अ) किनाऱ्यास लागून असलेले खारे पाणी, (आ) किनाऱ्यापासून दूर असलेले खारे पाणी व (इ) समुद्राच्या तळाशी खोलवर असलेले खारे पाणी, अशी करता येईल. नदीमुखातील मचूळ पाण्यामधील माशांचे किनाऱ्यास लागून असलेल्या खाऱ्या पाण्यातील माशांशी बरेच साधर्म्य आढळते. तसेच किनाऱ्याजवळच्या खाऱ्या पाण्यातील माशांचे किनाऱ्यापासून दूर असलेल्या खाऱ्या पाण्यातील माशाशीही काही प्रमाणात साधर्म्य आढळते; पण समुद्राच्या खोल पाण्यात राहणाऱ्या माशांच्या जाती मात्र निराळ्या आहेत. अत्यंत खोल सागराच्या धनदाट अंधःकारात व पाण्याच्या प्रचंड दाबाखाली अत्यंत कष्टमय व वैशिष्ट्यपूर्ण परिस्थितीत राहिल्यामुळे त्यांच्या शरीररचनेत खूप बदल घडून येतात. काही मासे समुद्रात फार खोलवर न जाता मधल्या भागात राहतात, तर काही समुद्राच्या पृष्ठभागाजवळ राहतात. किनाऱ्याजवळ पण खडकांत अगर पोवळ्यांच्या बेटांत राहणाऱ्या माशांच्या शरीररचनेतही परिस्थितीनुरूप बदल घडून येतात. गोड्या पाण्यात राहणारे मासेही काही तलावांच्या संथ पाण्यात, काही नदीच्या डोहांत, तर काही खळखळत जोराने वाहणाऱ्या नदीच्या प्रवाहात आढळतात. परिस्थितीनुरूप त्यांच्या शरीररचनेत बदल घडून येतात. डोंगरी प्रवाहातील माशांचा या कारणामुळेच निराळा गट मानला गेला आहे.

मत्स्य वर्गाचा उद्‍भव खाऱ्या पाण्यातच झाला असावा असे दिसते. खाऱ्या पाण्यातून मासे गोड्या पाण्यात आले असावेत, असा काही शास्त्रज्ञांचा कयास आहे. याला अपवाद म्हणजे सायप्रिनिफ्रॉर्मीस या गणातील कार्प, कॅरसीन व मार्जारमीन हे मासे होत. या माशांच्या पूर्वजांत अगर शरीररचनेत खाऱ्या पाण्यातील माशांच्या शरीररचनेशी साम्य आढळत नाही. गोड्या पाण्यातील माशांत, खाऱ्या पाण्यातील माशांपेक्षा जाती व उपजाती पुष्कळच कमी आहेत; तसेच त्यांच्यातील जीवनकलहही इतक्या तीव्र स्वरूपाचा नाही. यामुळे त्यांच्या शरीररचनेत होणाऱ्या परिवर्तनाचे स्वरूपही सौम्य आहे. खाऱ्या पाण्यात समुद्राच्या तळाशी राहणारे मासे विलक्षण मोठ्या जबड्याचे आणि लांबलचक चमत्कारिक दात असलेले आहेत. किनाऱ्याजवळच्या खाऱ्या पाण्यात राहणाऱ्या माशांतही हे वैचित्र्य आढळते. उदा., घोडामासा, गायमासा, पिसोमारी वगैरे माशांचे आकार विलक्षण आहेत. खाऱ्या पाण्यातील माशांच्या रंगातही खूपच विविधता आढळते.

माशांच्या भौगोलिक वितरणावरून असे दिसते की, प्राचीन काळातील माशांत फारसे फरक नसावेत. याउलट अर्वाचीन मत्स्य वर्गाची उत्पत्ती व वितरण निरनिराळ्या भूविभागांत निरनिराळे व स्वतंत्र रीतीने झाल्यासारखे दिसते. तरीही या विकासात मूलभूत रचनात्मक साम्य आढळते. मलेशिया, ब्रह्‍मदेश व भारत या देशांतील गोड्या पाण्यातील माशांची उत्पत्ती व प्रसार एकाच तऱ्हेने झालेले आहे. या पलीकडील पूर्व भागांतील मत्स्यसंपत्ती निराळी दिसत असली, तरीही त्यांच्यातील आनुवंशिक गुणधर्म इतर भागांतील मत्स्यसंपत्तीशी सारखेपणा दर्शवितात. प्रत्येक देशातील पर्वतांच्या रांगा, पाण्याच्या प्रवाहातील प्रतिबंध इ. कारणांमुळे माशांच्या प्रसाराला बाध येतो. अशा प्रसार खंडित झालेल्या माशांच्या शरीररचनेतही फरक पडतात. नैसर्गिक कारणांनी भूभागाचे विभाजन झाले म्हणजे दोन खंडांतील मत्स्य वर्ग काही बाबतींत सारखा, तर काही बाबतींत निराळा आढळून येतो. उदा., भारताच्या पश्चिम किनाऱ्यावरच्या माशांच्या काही जातींत व आफ्रिकेच्या पूर्व किनाऱ्यावरच्या माशांच्या काही जातींत बरेच साम्य आहे. तसेच दक्षिण अमेरिकेच्या पूर्व किनाऱ्यावरील व आफ्रिकेच्या पश्चिम किनाऱ्यावरील काही जातींत साम्य आहे. यावरून असे अनुमान निघते की, भारत, आफ्रिका व दक्षिण अमेरिका हे भूप्रदेश एकेकाळी जुळलेले असावेत आणि पुढे दूर दूर ते होत गेले असावेत. उत्तर अमेरिकेतील काही माशांच्या जाती यूरोपियन माशांच्या जातींशी सारखेपणा दर्शवितात. उत्तर व दक्षिण ध्रुवांजवळील समुद्रातला मत्स्य वर्ग मात्र एकमेकांपासून भिन्न आहे. पॅसिफिक व अटलांटिक महासागरांच्या उत्तर विभागातील किनाऱ्यावरील मत्स्य वर्ग जरी निरनिराळा असला, तरी या समुद्राच्या मध्यभागात दूरवर भ्रमण करणाऱ्या ट्यूनासारख्या माशांच्या जातींत विशेष फरक आढळत नाही.
जीवनवृत्त

माशांचे जीवनवृत्त सर्वसाधारणपणे पाण्यातील एकंदर परिस्थितीशी जुळणारे असते. ही परिस्थिती विविध प्रकारची असल्यामुळे जीवनवृत्तातही विविधता आढळते. माशांना बाह्य जननेंद्रिये नसतात. मादी पाण्यात अंडी सोडते व त्याच वेळी तिच्याजवळ असणारा नर अंड्यावर शुक्राणूंचा (पु-जनन पेशींचा) वर्षाव करतो. अंड्याचे निषेचन (फलन) व पुढील विकास पाण्यातच होतो. अंड्यातून डिंभ (भ्रूणानंतरची स्वतंत्रपणे अन्न मिळवून जगाणारी व प्रौढाशी साम्य नसणारी सामान्यतः क्रियाशील पूर्व अवस्था) बाहेर येण्यास अठरा तासांपासून काही आठवड्यांचा अवधी लागतो. किती अवधी लागावा हे त्या जातीवर व तापमान वगैरेंसारख्या भोवतालच्या परिस्थितीवर अवलंबून असते.डिंभाचे रूपांतरण प्रौढात होते. यास लागणारा कालही माशाच्या जातीवर अवलंबून असतो. पुष्कळ माशांत थोडे दिवस पुरतात, तर ईल या माशास ३ किंवा ४ वर्षे व लँप्री या माशास पाच वर्षे लागतात. साधारणपणे अंडी निषेचित झाल्यावर तो इतस्ततः वाहत जात असतानाच वाढत असतात व शेवटी डिंभ बाहेर पडतो. स्टिकलबॅक, गुरामी, सयामी फायटर, शिंगाडा इ. माशांत नर किंवा मादी अंड्याची किंवा पिलांची काळजी घेतात. पिसिलीडी व इतर काही मत्स्यकुलांत अंड्याचे निषेचन व गर्भाची वाढ मादीच्या शरीरातच होते व ही मादी अंडी न घालताच पिलांना जन्म देते. या माशांत बाह्य जननेंद्रियेही आढळतात. मुशी, वागळी, पाकट इ. उपास्थिमिनांतही ( ज्यांचा सांगाडा कूर्चेचा बनलेला असतो अशा माशांतही) अशीच प्रजनन व्यवस्था असते. काही माशांत अंड्यांचे निषेचन मादीच्या शरीरात होते व पुढची वाढ बाहेर पाण्यात होते. काही थोड्या जाती उभयलिंगी आहेत; परंतु त्यांच्यातील पुं-जनन तंत्र (नरातील जनन संस्था) व स्त्री-जनन तंत्र निरनिराळ्या वेळी पक्व होतात.

काही जाती डिंभावस्थेपासून काही महिन्यांतच प्रौढावस्थेत येऊन प्रजनन करू लागतात, तर काही माशांत हा काळ ४-५ वर्षांपेक्षाही जास्त असतो. वाम माशास प्रौढावस्थेत येण्यास बारा वर्षे लागतात. माशांचे आयुष्यही एकदोन वर्षांपासून काही जातीत २० ते ३० वर्षांपर्यंत असू शकते. कार्प मासा ५० वर्षेही जगतो असे म्हणतात.
वर्तन व संवेदनशीलता

माशांचे हे गुणधर्म फार जटिल (गुंतागुंतीच्या) स्वरूपाचे आहेत. त्यांचे संवेदन मुख्यतः त्यांच्या मेंदूपासून सुरू होते. परिस्थितीचा दृश्य प्रतिसाद व त्यातील अनुभव यांवर त्यांची प्रतिक्रिया अवलंबून असते आणि या सर्वांचा परिपाक त्यांच्या वर्तनात होत असतो. माशांची संवेदनशीलता फक्त दृष्टीच्या साह्यानेच प्रतीत न होता चव, आवाज, स्पर्श याही मार्गांनी होते. माशांच्या दोन्ही बाजूंना सूक्ष्म छिद्रे असलेली अशी ⇨ पार्श्‍विक रेखा असते. या सूक्ष्म छिद्रांत असलेल्या संवेदन तंतूंमुळे पाण्याच्या दाबात, प्रवाहात, स्पर्धात किंवा आवाजात होणारे सूक्ष्म फरकही त्यांना जाणवतात. यामुळेच थव्याने जाणारे मासे आपली दिशा एकसमयावच्छेदेकरून बदलू शकतात. काही मासे विजेचा दाब उत्पन्न करू शकतात व यापासून विवक्षित प्रकारची संवेदना प्राप्त करतात. काही माशांत (उदा., वडस) डोळे मोठे असतात. हे इंद्रिय जास्त कार्यक्षम झाले, तर इतर इंद्रिये कमी कार्यक्षम असण्याची शक्यता असते. याउलट मुशीसारख्या लहान डोळ्यांच्या माशात घ्राणेंद्रिये जास्त कार्यक्षम असतात. शिकार मिळविण्यास किंवा शत्रूचा प्रतिकार करण्यात त्यांना घ्राणेंद्रियाचा जास्त उपयोग होतो.

अन्न मिळविणे, शत्रूपासून स्वतःचे संरक्षण करणे व प्रजनन या क्रिया करताना माशांच्या वर्तनाचे निरनिराळे आविष्कार प्रकट होतात. मार्जारमीन, साळ मासे (पॉर्क्युपाइनफिश) इत्यादींच्या शरीरावर स्वसंरक्षणासाठी काटेरी कवच असते. काही मासे स्वसंरक्षणासाठी खडकात किंवा कपारीत लपून बसतात, तर काही थव्याथव्याने राहून शत्रूचा प्रतिकार करतात. थव्याने राहताना संरक्षण हा नुसता एकच हेतू नसतो, तर विणावळीची सुलभता व अन्नार्जन हेही हेतू असतात. जिताडा, तांबुसा, गोडी वाम यांसारखे मासे एकेकटे राहतात; तर कटला, रोहू, मृगळ, बोय, गुरामी या माशांचे समूह एकमेकांत मिसळतात. प्रजननासाठी काही माशांचे होणारे स्थलांतर आश्चर्यकारक आहे. सामन मासे हे विणावळीस खाऱ्या पाण्यातून गोड्या पाण्यात (नदीत) आपल्या जन्मस्थानाकडे जातात, तर यूरोपियन ईल मासे गोड्या पाण्यातून निघून हजारो किलोमीटर खाऱ्या पाण्याचा प्रवास करतात. माशांचे एकमेकांशी संदेशवहन कसे होते हे अजून तितकेसे स्पष्ट झाले नाही. दोन नरांमध्ये युद्ध होणे, नर व मादी यांनी मिळून घरटे बांधणे, काचेच्या जलजीवपात्रात किंवा जलजीवालयातील टाकीत पुष्कळ मासे असताना त्यांतील एक नर व एक मादी यांची जोडी बनणे, या सर्व क्रिया होण्यास संदेशवहन आवश्यक आहे व ते होत असले पाहिजे. डॉक्टर मासा हा आकारमानाने लहान आहे; पण तो मोठ्या माशाच्या तोंडात जाऊन त्याचे दात साफ करतो व क्लोमांत जाऊन त्यांतील किडे काढून टाकतो. मोठा मासा इतर लहान माशांना खात असला, तरी या लहान डॉक्टर माशास तो काही करत नाही. यावरून या दोन माशांस एकमेकांस ओळखण्याची व संदेश देण्याची पात्रता असली पाहिजे, असे दिसते.

माशांच्या डोळ्यावर पापण्या नसल्यामुळे इतर पृष्ठवंशी प्राण्यांप्रमाणे पापण्या मिटून झोप घेणे त्यांना शक्य नसते. माशांची झोप म्हणजे एके ठिकाणी निश्चल राहणे. या परिस्थितीतही आजूबाजूच्या पाण्यात किंचित जरी फरक पडला, तरी ते भरकन आपली जागा बदलतात. मागूर, मरळ, मुरी यांसारखे मासे रात्री जास्त चपळ असतात व अन्नार्जनासाठी इतस्ततः फिरत असतात.
प्रचालन

(हालचाल). माशांची हालचाल मुख्यतः पाण्यातच होते. त्यांच्या शरीराचा आकार या हालचालीस योग्य असाच असतो. चलनवलनाच्या रीती निरनिराळ्या असतात. सर्वसाधारणपणे अग्रगामी (डोक्याच्या बाजूस होणारी) हालचाल शरीराच्या पश्च भागाच्या (शेपटीच्या) एकामागे एक असलेल्या पार्श्व स्‍नायूंच्या आकुंचन व प्रसरणामुळे होत असते. या क्रियेत पाणी बाजूला दाबले जाऊन शरीराच्या लवचिकपणामुळे मासे पुढे पुढे जाऊ शकतात. बाजूला वळणे किंवा शरीराचा तोल सांभाळणे या क्रिया इतर विविध पक्ष पार पाडतात. सर्वसाधारणपणे मासे पाण्याच्या पृष्ठभागाशी समांतर स्थितीत आडवे पोहतात. काही मासे (उदा., पाइपफिश, घोडामासा) पोहत असताना त्यांचे शरीर पाण्याच्या पृष्ठभागाशी काटकोनात असते म्हणजे ते उभे पोहतात व त्यांची गती त्यांच्या परांवरच अवलंबून असते. सरंगा, हलवा यांसारखे मासे तिरक्या स्थितीत पोहतात. ⇨ उडणारे मासे आपल्या शेपटीच्या फटकाऱ्याने पाण्याच्या बाहेर झेप घेतात व आपल्या अंसपक्षांनी (पुढील पायांसमान असलेल्या पक्षांनी) पक्ष्यासारखे हवेत तरंगतात. समुद्राच्या तळाशी राहणारे वागळी, पाकट यांसारखे मासे त्यांच्या चापट शरीराच्या दोन्ही बाजूंच्या परांच्या व स्‍नायूंच्या विवक्षित हालचालीने आपली प्रगती करतात. लेप, प्लेस, सोल,
आ. १. माशांचे प्रचलन

(अ) ईलसारख्या माशाच्या प्रचालनातील क्रमवार अवस्था : १,२,३ इत्यादी वक्रांचे तरंग डोक्यापासून शेपटीपर्यंत जातात आणि त्यांचे मागील दिशेने झुकलेले उतरते पृष्ठभाग पाण्यावर दाब देत असल्याने शरीर पुढे लोटले जाते; (आ) माशाची शेपटी (आ१) व जहाजाचा प्रचालक (मलसूत्री पंखा) (आ२) यांची तुलना : दोन्हीमध्ये उतरते पृष्ठभाग पाण्यावर दाब देतात व त्यामुळे शरीर पुढे नेले जाते.

हॅलिबट या माशांना प्रचालनाकरिता त्यांच्या शरीराच्या पश्च भागात असलेल्या स्‍नायूंची मदत होते. निवटी (मडस्कीपर) मासे खाऱ्या पाण्याच्या डबक्यात राहतात. हे आपले अंसपक्ष जोराने चिखलावर आपटून घेऊन धावू शकतात. खजुरी (कोयक्लायम्बींग पर्च), मागूर, शिंगी यांसारखे पूरक किंवा साहाय्यक श्वसनावयव असणारे मासे अंस पक्षांच्या कंकालाच्या (सांगाड्याच्या) आधारे एकदा एक बाजूस वळून पुढे जाऊन नंतर दुसऱ्या बाजूस पुढे जाऊन, पाण्याच्या बाहेर गवतावरून किंवा ओल्या जमिनीवरून आपला मार्ग आक्रमितात. याबाबतीत खजुरी मासा आपल्या क्लोमाच्या प्रच्छदावरील (आवरणावरील) कंटकांचाही (काट्यांचाही) उपयोग करतो. मरळ मासा आपल्या लांबट गोलसर शरीराला सापासारखी डावी-उजवी वळणे देऊन ओल्या जमिनीवरून सरपटत जातो. किनारपट्टीच्या चिखलातले निवटी,अमेरिकेतील मड मिनो, उम्रा व जपानी मिसगुरनस हे मासे बिळे करण्याच्या व त्यांतून आतबाहेर येण्याच्या हालचाली करतात. आफ्रिकेतील फुप्फुसमीन प्रोटॉप्टेरस व पिलावस्थेतील लँप्री हेही बिळे करून राहतात. भारतातील हिरवी वाम (पिसोडोनोफीस) ही तर शेपटीच्या टणक टोकाने खाजणी शेताच्या बांधात विळे करते. रोहू, बोय, क्लास हे मासे जाळे लावले असता त्यावरून उड्या मारून पळून जाऊ शकतात. सामन मासे छोटे बंधारे उल्लंघून जातात, तर टारपन किंवा महसीर मासे टाकलेल्या गळावरून हवेत उसळून जातात. या वर उल्लेखिलेल्या माशांच्या हालचाली विशिष्ट तऱ्हेच्या होत.
स्थलांतर

माशांचे स्थलांतर हा त्यांच्या हालचालीचाच एक प्रकार आहे. दूरवरच्या नवीन पर्यावरणात मोठ्या संख्येने जाण्याच्या क्रियेस स्थलांतर म्हणता येईल. स्थलांतराचा हेतू प्रजनन, अन्नार्जन किंवा प्रतिकूल परिस्थितीतून सुटका हा असू शकेल. प्रजननासाठी होणाऱ्या स्थलांतराचे निरनिराळे प्रकार आहेत. पाला (हिल्सा), शॅड किंवा सामन यांसारखे मासे समुद्राच्या खाऱ्या पाण्यातून नद्यांच्या गोड्या पाण्यात येतात; तर अमेरिकन व यूरोपियन ईल नद्यांतून निघून समुद्रात शिरतात व हजारो किलोमीटरआ. २. पट्टेरी बास माशाची शरीररचना : (अ) बाह्य स्वरुप : (१) नासाद्वारे, (२) कंटकयुक्त पृष्ठपक्ष, (३) कंटकविरिहित मांसल पृष्ठपक्ष, (४) पृच्छपक्ष, (५) पारर्श्वक रेखा, (६) गुदपक्ष (क−मृदू, ख−कंटकीय र), (७) श्रोणिपक्ष, (८) अंसपक्ष, (९) क्लोम द्वार, (१०) प्रच्छद; (आ) अंत:स्वरूप : (१) वरचा जबडा, (२) गंधकंद, (३) गंधवाही तंत्रिका, (४) कवटी, (५) मेंदू, (६) कर्णाश्म [⟶कान], (७) पृष्ठीय चापापासून तयार झालेले कंटक, (८) मेरुरज्जू, (९) पृष्ठवंश, (१०) मणक्यांपासून वाढ होऊन तयार झालेले कंटक, (११) पक्ष-अरांचे धार, (१२) स्नायूचे खंड, (१३) मूत्र-जनन द्वार, (१४) गुद, (१५) अंडाशय, (१६) अंडी, (१७) वृक्क, (१८) वाताशय, (१९) जठर, (२०) आतडे, (२१) प्लीहा (पानथरी), (२२) जठरनिर्गमी अंधनाल, (२३) यकृत, (२४) हृदय, (२५) ग्रसिका, (२६) अधर महारोहिणी, (२७) क्लोम-दरणे, (२८) क्लोमकर्षणी, (२९) जीभ, (३०) खालचा जबडा

दूरवर जातात. खाऱ्या पाण्यातून गोड्या पाण्यात स्थलांतर करणाऱ्या माशास समुद्रापगामी (ॲनाड्रोमस) मासे व गोड्या पाण्यातून खाऱ्या पाण्यात स्थलांतर करणाऱ्या माशांस समुद्रगामी (कॅटोड्रोमस) मासे असे म्हणतात. पॅसिफिक सामनचे स्थलांतर फार चित्तथरारक आहे. या माशांची वाढ चार वर्षे समुद्रात होते व अंडी घालण्याची वेळ आली की, ते मोठ्या संख्येने नदीच्या पाण्यात त्यांच्या जन्मस्थानाकडे म्हणजे ज्या लहान ओढ्यात त्यांचा जन्म झाला असेल तेथे स्थलांतर करू लागतात. या काळात नर व मादी काही खात नाहीत व कुठेही थांबत नाहीत. वाटेत येणाऱ्या अडचणींवर मात करून लहानलहान धरणांरून उड्या मारून ते आपले उद्दिष्ट गाठतात. इष्टस्थळी पोहोचल्यावर उथळ पण स्वच्छ अशा गोड्या पाण्याच्या प्रवाहात ते आपल्या तोंडांनी खड्डे करतात. याला आपण घरटे म्हणू शकतो. या खड्ड्यात अगर घरट्यात मादी अंडी घालते व नर ती निषेचित करतो. नंतर ते दोघे तिथल्याच गोलसर गोट्यांनी ते खड्डे बुजवितात. सामनच्या काही जातींतील नर व मादी परत समुद्रात जातात; परंतु‘सॉक आय’किंवा किंग सामनच्या नर व मादी घरटेवजा खच्चे बुजविण्याचे शेवटचे कार्य संपले की,मरून जातात. २५−३० दिवसांनी अंड्यांतून डिंभ बाहेर येतात व तेथील पाण्यातील सूक्ष्म जीवजंतूंवर आपली गुजराण ४−६ महिन्यांपर्यंत करतात. नंतर ज्या मार्गाने त्यांचे मातापितर आले त्या मार्गानेच समुद्राकडे स्थलांतर करतात. तेथे ४−६ वर्षे राहून मोठे झाल्यावर परत नदीकडे विणावळीसाठी येतात, अंडी घालतात व मरून जातात.

यूरोपियन ईल या माशांचे स्थलांतर समुद्रगामी आहे. यूरोपातील नद्या सोडून हे मासे अटलांटिक महासागरातील ४,८०० किमी.चा खाऱ्यापाण्यातील प्रवास करून सारगॅसी समुद्रात येतात. हा समुद्र उत्तर अटलांटिक प्रदेशात वेस्ट इंडीज बेटांच्या ईशान्येकडे आहे व येथील पाणी थोडेसे उष्ण व संथ आहे. या पाण्यात ईल मासे अंडी घालतात. ती निषेचित झाल्यावर लेप्योसेफॅलस स्वरूपातील डिंभ बाहेर येतात. मग हे डिंभ गल्फ स्ट्रीमच्या पाण्यात वाढतात व त्या प्रवाहाबरोबर परंतु न चुकता परत ज्या देशातून त्यांचे जनक आले त्या देशात परत जातात. [⟶ प्राण्यांचे स्थलांतर].

तारली (सार्डीन), हेरिंग व बांगडे (मॅकेरेल) यांचे मोठाले थवेही स्थलांतर करताना आढळले आहे. यांच्या हालचालींवरून हे स्थलांतर अन्नार्जन किंवा जनन याकरिता असावे असे वाटते.
शरीररचना

माशाचे शरीर साधारणपणे लांबट, दोन्ही टोकांस निमुळते व प्रवाहरेखित म्हणजे पाण्यात फिरताना कमीतकमी प्रतिरोधी असे असते. माशाच्या शरीराचे मस्तक (डोके), धड व पुच्छ (शेपटी) असे तून भाग पडतात. पुच्छाच्या टोकास पुच्छपक्ष असतो. मस्तक किंवा डोक्याच्या पुढच्या टोकास जबडा, वर नासाद्वारांची (नाकपुड्यांची) जोडी आणि दोन्ही बाजूंस लकाकणारे पाणीदार डोळे असतात. डोक्याच्या पश्चभागी दोन्ही बाजूंस, वर प्रच्छद असलेले क्लोमकक्ष (कल्ल्यांचे कप्पे) असतात. या कक्षांत लालबुंद क्लोम असतात. यांच्याद्वारेच मासे पाण्यात विरघळलेल्या ऑक्सिजनाचे शोषण करून श्वसन करतात. हे माशांचे वैशिष्ट्यपूर्ण इंद्रिय आहे [⟶ क्लोम]. प्रच्छदाच्या पश्च कडेपर्यंत डोक्याची लांबी मानली जाते. या दोन्ही क्लोमकक्षांच्या मध्यभागात शरीरांतर्गत हृदय असते. डोक्याच्या पुढच्या मध्यभागात हाडांच्या कवटीत लांबटसा मेंदू असतो. पृष्ठवंशी प्राण्यांच्या मेंदूच्या कवटीस जोडून निरनिराळ्या मणक्यांचा बनलेला पृष्ठवंश (पाठीचा कणा) पुच्छभागापर्यंत जातो व त्यात असणाऱ्या मेरु नालेतून मेंदूपासून निघणारा मेरुरज्जू पुच्छापर्यंत जातो. प्रच्छदाच्या दोन्ही बाजूंस वरच्या भागात हाडांच्या बंदिस्त पोकळीत श्रवणेंद्रिये असतात. माशांना बाह्यकर्ण नसतो. त्यांच्या शरीरावर निरनिराळ्या भागांत पक्ष असतात. पाठीवर एक किंवा कधीकधी दोन पृष्ठपक्ष, खांद्याच्या भागात प्रत्येक बाजूस एक अशी अंसपक्षांची जोडी, खाली पोटाजवळ श्रोणिपक्षांची जोडी, धडाच्या शेवटी मध्यस्थ असा गुदपक्ष व पुच्छ भागात पुच्छपक्ष अशी ही निरनिराळ्या पक्षांची रचना असते. श्रोणिपक्षामागे अधर मध्यभागी गुदद्वार व जननरंध्र असते. धडाच्या देहगुहेत (शरीराच्या पोकळीत) जठर, आतडे वगैरे पचन तंत्राचे (पचन संस्थेचे) भाग, हृदय, यकृत, वृक्क (मूत्रपिंड), जनन ग्रंथी इ. शरीराचे महत्त्वाचे अवयव सामाविलेले असतात. पक्षांच्या सर्वसाधारण व्यवस्थेत दोन जोड्या व तीन एकाकी पक्ष अशी व्यवस्था असली, तरी काही माशांत पुच्छभागात पाठीवर आणखी एक कंटकविरहित मांसल पक्ष असतो. सामोनिडी (ट्राउट) व सिक्लिडी (टेट्रा) या कुलांत हे पक्ष पहावयास मिळतात.

आ. ३. माशांचे निरनाराळे आकार : (अ) मॅकेरेल; (आ) गायमासा; (इ) टर्बॉट; (ई) केंड; (उ) धोडामासा; (ऊ) अहीर; (ए) वाघूळ-मासा
शरीराचा आकार

माशाच्या शरीराचा सर्वसाधारणपणे आकार कसा असतो हे वर दिले आहे; पण या आकारात परिस्थितीप्रमाणे बदल घडून आले आहेत; आनुवंशिक गुणधर्म हेही आकारभिन्नतेचे कारण आहे. आकारभिन्नता हे जातीचे वैशिष्ट्य आहे. लेप, भाकस यांसारखे मासे चापट असतातय सरंगे उभट तर टोकी, बॅराकुडा हे गोलसर असतात. केंड मासे चेंडूप्रमाणे वाटोळे तर वाम, अहीर यांसारखे मासे सर्पाप्रमाणे लांबलचक असतात. वागळी मासे चौकोनी असतात. घोडामासा, गायमासा, वाघूळमासा यांचे आकार वेडेवाकडे व अनियमित असतात.

पक्ष : प्रारूपिक (नमुनेदार) स्वरूपाचे पक्ष व त्यांची रचना वर दिली आहे; पण यांतही वरेच फरक आढळून येतात. सर्वसाधारणपणे पुष्कळ जातींत पाचही प्रकारचे पक्ष असले तरी बाम, अहीर यांसारख्या माशांत पृष्ठ, पुच्छ व गुद पक्ष हे स्वतंत्र नसून संलग्न असतात आणि तिन्हींचा मिळून एक अखंड पक्ष निर्माण झालेला असतो. काही माशांत श्रोणिपक्ष नसतात, तर काहींत ते पुढे सरकून अंसपक्षाच्या खाली येतात. गँव्यूझ किंवा होराइ क्थीस (मोतके) यांसारख्या माशात गुदपक्षाचे पहिले तीन अर (काटे) नराचे शुक्राणू मादीकडे फेकण्यासाठी उपयुक्त ठरतात व यामुळे या माशांत हा एक नवीन अवयव (जननभुजा) निर्माण झाला आहे.

निओस्टीअस (फ्लोस्टेथिडी) या दक्षिण अमेरिकेतील माशात याच

आ.४. गुदपक्षाचे रूपांतर : (अ) होराइक्थीस नराचा रूपांतरित गुदपक्ष; (आ) गँब्यूझ नराचा रूपांतरित गुदपक्ष.

कामासाठी श्रोणिपक्षाचा व वक्षीय कमानीच्या एका भागाचा आकार संपूर्णपणे बदलून एक नवीन रचनेचा अवयव तयार झाला आहे.

पुच्छपक्षाचे निरनिराळ्या मत्स्य जातींत विविध आकार आढळतात. साध्या एका टोकाच्या शेपटीपासून, दोन टोकी, बोंबिलामधील तीन टोकी, लायरटेल मोलीमधील अर्धचंद्राकृती, असीपुच्छ (स्वोर्ड टेल) माशामधील तलवारीसारखी टोकदार, तर मुश्यांमधील कोयत्यासारखी वक्रचंद्राकृती अशा अगणित तऱ्‍हा आहेत. हौशी मत्स्यपालनातील प्रजनन प्रयोगात नवनव्या पुच्छपक्षाच्या तऱ्‍हा उत्पन्न केल्या जातात. या सर्व तऱ्‍हांचा अभ्यास केल्यावर असे आढळून येते की, कंकाल तंत्रावर आधारित अशा तीनच मूलभूत तऱ्‍हा आहेत. या म्हणजे समखंडित, विषमखंडित व अखंडित. बाह्यात्कारी फरक घडून इतर तऱ्‍हा या तीन तऱ्‍ हांपासूनच निर्माण झाल्या आहेत.

आ. ५. पुच्छपक्षाचे विविध आकार : (१) अर्धचंद्राकृती, (२) द्विशाखी, (३) एकेरी खाचयुक्त, (४)छेदित, (५) वर्तुलित, (६) टोकदार, (७) लंबवर्तुळाकार.माशांच्या हालचाली त्यांच्या पक्षाच्या साहाय्याने होतात. पाठीवरील पृष्ठपक्ष व गुदपक्ष यांच्या साहाय्याने मासा उभ्या पातळीत राहतो; तर अंसपक्ष व श्रोणिपक्ष यांच्या जोड्या त्याला बाजूला वळण्यास, गतीवर नियंत्रण ठेवण्यास किंवा तोल सांभाळण्यास मदत करतात. पुच्छपक्षामुळे शरीर पुढे ढकलले जाते व गती वाढण्यासही मदत होते. वारा घेण्याच्या

पंख्यास किंवा छत्रीस मजबुती आणण्याकरिता जसा काड्यांचा सांगाडा केला जातो, तशीच योजना माशांच्या पक्षांतही असते. या काड्यांना पक्ष-अर असे म्हणतात. हे अर पक्षाच्या बुंध्यापर्यंत जाऊन तेथे मांसात उत्पन्न झालेल्या टेरिजिओफोर नावाच्या पातळ हाडास स्नायूने जोडलेले असतात. या स्नायूमुळे या अरांची हालचाल सुलभ होते. हे अर अशाख किंवा शाखायुक्त असतात. हे टोकदार असून स्वसंरक्षणा साठी किंवा इतर प्राण्यांवर हल्ला करण्यासाठीही यांचा उपयोग केला जातो. माशांच्या काही जातींत या अरांना करवतीसारखे दात असतात. पुच्छपक्षातच नव्हे तर अंसपक्षात, श्रोणिपक्षात किंवा गुदपक्षातही असे अर असू शकतात. मांसल पक्षात मात्र ते आढळत नाहीत.

अंसपक्ष व श्रोणिपक्ष यांसाख्या युग्मित (जोडीने असणाऱ्या) पक्षांना क्रमविकास सिद्धांतात विशेष महत्त्व आहे. यापासूनच इतर प्रगत पृष्ठवंशी प्राण्यांत आढळणाऱ्‍या बाहू व पाद या युग्मित उपांगांचा विकास झाला असावा, असे काही शास्त्रज्ञांचे मत आहे.

आ. ६. पुच्छपक्षाच्या कंकालाचे तीन मूलभूत प्रकार : (अ) विषमखंडीत; (आ

त्वचा : त्वचेचे मुख्य कार्य म्हणजे शरीराचे संरक्षण होय; पण माशांची त्वचा इतरही अनेक कार्ये करते. पर्यावरणतील पाणी व देहद्रव यांतील तर्षण नियमन [⟶ तर्षण] करण्यास त्वचेची मदत होते. त्वचेतच माशात आढळणारे निरनिराळे रंग निर्माण करणाऱ्या रंगद्रव्ययुक्त कोशिका (पेशी) असतात. त्वचेची संवेदनक्षमता तीत असलेल्या सूक्ष्म तंत्रिकातंतूंमुळे (मज्जातंतूंमुळे) असते. निवट्यांसारख्या काही जातीत त्वचेची श्वसनकार्यातही मदत होते. माशाच्या अंगावरील बुळबुळीतपणा ज्या श्लेष्म्यामुळे येतो, तो श्लेष्मा निर्माण करणाऱ्या श्लेष्मल कोशिका त्वचेतच असतात. लँप्री माशामध्ये या श्लेष्मल कोशिका पुष्कळ असतात.

माशाच्या पक्षाच्या मुळाशी त्वचेत ज्या अस्थी निर्माण होतात, त्यांना त्वचाजन्य अस्थी म्हणतात. यामुळे पक्षांना बळकटी येते. शरीराच्या इतर भागात अशा अस्थी निर्माण झाल्या, तर त्यांना माशाचे काटे म्हणतात. मार्जारमीन कुलात या अस्थी आढळतात. मत्स्य वर्गाचे एक प्रमुख बाह्य लक्षण म्हणजे त्यांच्या अंगावर असलेले खवले होत. हे देखील त्वचेपासूनच तयार होतात.

आ. ७. खवल्यांचे प्रकार : (अ) कंकताभ; (आ)चक्राभ; (इ) आकाचक : (इ१) पृष्ठीय दृश्य; (ई२) उभा छेद : (१) बाह्य त्वचा, (२) दातासारख्या वादी, (३) गॅनॉइन, (४) खवला; (ई) दंताभ : (ई१)अग्र पृष्ठीय दृश्य : (१) आधार-पट्ट, (२) कंटक, (३) त्वचा; (ई२) उभा छेद : (१) दंतवल्क, (२) दंतिन, (३) मध्यभागातील दंतगर पोकळी व नाल, (४) बाह्य त्वचा, (५) चर्म, (६) आधार-पट्ट.

खवले : (शल्क). बहुतेक माशांच्या अंगावर खवले असतात. शिवडा, शिंगाडा, शिंगटी, अहीर,वाम हे मासे यास अपवाद होत. सायप्रिनिडी कुलातील माशांच्या फक्त धडावर, ट्यूना माशाच्या फक्त छातीवर, वर मलळ माशाच्या सर्वांगावर खवले असतात. पुष्कळसे मासे बुळबुळीत तर घोडामासा, नळीमासा यांसारखे काही खडबडीत, बिनखवल्यांचे व किरकोळ शरीराचे असतात. त्यांचे शरीर खवल्यांऐवजी अस्थींनी आच्छादिलेले असते. लँप्री माशात खवले नसतात. काही पुरातन काळातील माशांच्या अंगावर खूप जाड अस्थिमय,चापट व कणा असलेले खवले होते. त्यांना आकाचक खवले म्हणतात. या प्रकारचे खवले सध्या अस्तित्वात असलेल्या स्टर्जन माशांच्या शरीरावर आढळतात. सध्या अस्तित्वात असलेल्या माशांवर अस्थिमय पण पातळ असे हलणारे, लवचिक, पानासारखे असे खवले असतात. या खवल्यांचा पुढचा भाग मागच्या खवल्याखाली असतो व मागचा लहान भाग उघडा असतो. त्यावरच अगदी पातळ अशी कातडी असते. ही रचना निरनिराळ्या माशांत निरनिराळी असते. यामुळे माशांना थोडा लवचिकपणा येतो. मार्जारमिनांना मात्र खवले नसतात.

त्यांच्या शरीराच्या काही भागांत, विशेषतः मस्तकाजवळ संलग्न अस्थिभाग दिसून येतो. मुशी या माशात दंताभ नावाचे अतिसूक्ष्म दंतुरित खवले असतात. सूक्ष्मदर्शकाखाली पाहिल्यास त्यांच्यात दातासारखेच विभाग दिसतात. त्यांच्यावर व्हिट्रोडेंटिनाचा (काचदंतिनाचा) थर असतो, तर दशनाभ या खवल्यावर कॉस्मीन या पदार्थांचा थर असतो. कटला, रोहू घोळ, करकरा इ. माशांवरच्या खवल्यांस चक्राभ खवले म्हणतात. हे खवले वाटोळे असून त्यांची कडा पूर्ण झालेली असते. ज्या खवल्यांच्या कडा दंतूर असतात, त्यांना कंकताभ असे म्हणतात. असे खवले खजुरी (कोय), पिकू, बोय इ. माशांत पहावयास मिळतात. काही खवल्यांच्या उघड्या भागावर काट्यासारखा कणा वर आलेला असतो. यांना कंटकी खवले असे म्हणता येईल. असे खवले काटबांगडा, शितप (करँक्स) या प्रजातींच्या माशांत शेपटीच्या दोन्ही बाजूंस पहावयास मिळतात. माशांच्या व खवल्यांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण संबंधामुळे नुसत्या खवल्यांचा अभ्यास करून तो कोणत्या माशाचा आहे, हा ओळखता येते. खवल्यावर वर्तुळाकार रेषा असतात. यामुळे माशाच्या वयाचा अंदाज करता येतो. खवल्यांवरच्या काही रेषा जननरेषा म्हणून ओळखल्या जातात. काही माशांच्या खवल्यांचा व जीवनवृत्ताचा सखोल अभ्यास झाला आहे. खवल्यावरून माशाची जात, वय, लांबी व रुंदी, वजन व त्याचे किती वेळा प्रजनन झाले असावे याचा अंदाज घेता येतो. [⟶खवले].

रंग : त्वचेत सामावलेल्या रंगांच्या कोशिकांना वर्णलवक असे म्हणतात. वर्णलवकाच्या प्रसरणाने किंवा आकुंचनाने निरनिराळ्या रंगांच्या छटा उद्‌भवतात. काळ्या रंगांच्या

कोशिका (मेलॅनोफोर) चांदीच्या रंगाच्या चकाकणाऱ्‍या कोशिकेजवळ आल्याने दोन्ही रंगांचे परावर्तन होते व त्यांतून निळा व हिरवा रंग दिसू लागतो. काही कोशिकांत

आ. ८. माशांच्या रंगकोशिकांचे काही प्रकार : (१) झँथोफोर, (२) मेलॅनोफोर, (३) ग्वानोफोर.

(ग्वानोफोर) ग्वानिनाचे अणकुचीदार स्फटिक असतात. त्यांतून काही किरण परावर्तित होऊन तांबडा व पिवळा रंग दिसू लागतो. एरिथ्रोफोर व झँथोफोर या कोशिकाही रंगक्रियेत समाविष्ट असतात. रंगाच्या इतर छटा कोशिकांच्या संयुक्त क्रियेने व त्यांच्यावर पडणाऱ्‍या प्रकाशझोतामुळे उद्‌भवतात. या निरनिराळ्या रंगसंयोगांमुळे मत्स्य वर्गात विविध प्रकारची रंगसंगती आढळते. या रंगांच्या विविधतेचे निरनिराळे उपयोग आहेत. त्यांपैकी सभोवतालच्या परिस्थितीशी आपले रंग जुळवून घेऊन मोठ्या माशापासून अगर शत्रूपासून आपले संरक्षण करणे हा एक महत्त्वाचा उपयोग आहे. याला एक तऱ्‍हेचे ⇨ मायावरण म्हणता येईल. यामुळे आपले भक्ष्य मिळविण्यासही मदत होते. काही रंग नर-मादीला परस्परांकडे आकर्षित करण्याकरिता उपयोगात आणले जातात. सर्वसाधारणपणे नर हा जास्त भडक रंगाचा व आकर्षक असतो. गपी, पिकू तसेच उत्तर अमेरिकेच्या पूर्व भागात आढळणारे डार्टर या माशांचे नर रंगीत व फार आकर्षक असतात. काही रंग एकमेकांची ओळख पटण्यासाठी तर काही भीती उत्पन्न करण्यासाठी असतात. लेप किंवा प्लेस माशांसारखे काहींचे रंग पाण्यातील रेतीच्या रंगाप्रमाणे बदलतात. त्यामुळे ते त्यांच्या शत्रूंना दिसत नाहीत. काहींचा रंग पाण्यातील शेवाळासारखा असतो. पोवळ्यांच्या बेटातील मासे पोवळ्याच्या रंगाचे असतात. सयामी फायटर (लढाऊ) मासा आपल्या पक्षांच्या रंगांत फेरफार करतो व मादीला जिंकण्याकरिता आपल्या प्रतिस्पर्ध्याशी लढतो. डॉक्टर मासा आपल्या विशिष्ट रंगाने मोठ्या माशास आपली ओळख पटवितो व त्याचे दात साफ करण्याचे आपले कार्य पुरे करतो. शरीराच्या आतील अवयवांत असलेले काही काळसर रंग त्या नाजूक इंद्रियांचे बाहेरच्या काही घातुक किरणांपासून रक्षण करतात, असे काही शास्त्रज्ञांना वाटते.

स्नायूंनीच व्यापलेला असतो. इतर पृष्ठवंशी प्राण्यांप्रमाणे त्वचेखाली चरबीचा थर नसतो. यामुळे माशाचे कातडे गाईबलाच्या कातड्यासारखे सुलभ रीतीने काढता येत नाही. माशांचे स्नायू तीन प्रकारचे आहेत. पहिला देहगुहेत असलेली आतडी हलविणारा व दुसरा हृदयाचे स्पंदन घडविणारा, हे दोन्ही अनैच्छिक स्नायू होत. माशांच्या इतर हालचाली घडविणारे तिसऱ्‍या प्रकारचे स्नायू ऐच्छिक होत. पहिल्या व दुसऱ्या प्रकारच्या स्नायुकोशिकांच्या रचनेवरून त्यांना अरेखित व तिसऱ्या प्रकारास रेखांकित स्नायू असेही म्हणतात. रेखांकित स्नायूंत डोके घडाशी जोडणारे, जबडे पक्ष व शरीराची हालचाल घडविणारे या स्नायूंचा समावेश होतो. हे मुख्य स्नायू शरीराच्या दोन्ही बाजूंस इंग्रजी आडव्या डब्ल्यू (*) अक्षराच्या किंवा नागमोडी आकाराचे असतात (आ. १०). हे शरीराच्या मणक्यांना किंवा इतर हाडांना चिकटलेले असतात. यांच्या आकुंचनाने किंवा प्रसरणाने संबंधित अवयवाची हालचाल होते. पक्षांशी संबंधित असलेले स्नायू फार बळकट असतात. त्यांच्यावरच शरीराच्या मागेपुढे किंवा उजव्या-डाव्या बाजूंस हालचाली, तसेच पोहण्याची गती अवलंबून असते. या माशाची समोवतालच्या पार्श्वभूमीशी जुळवून घेण्यासाठी आपल्या शरीरावरील आकृतिबंधात योग्य बदल करण्याची क्षमता.
क्लोम

वर निदश केलेल्या प्रच्छदाच्या आत हा अवयव असतो. क्लोम सकृत्‌दर्शनी केस विंचरावयाच्या एकावर एक
आ. १०. स्नायूंचे प्रकार : (१) लँग्री, (२) उपास्थिमीन (मुशी), (३) अस्थिमीन (पर्च). (१) व (२) मध्ये खालील बाजूस आणि (३) मध्ये शेपटीच्या खालील व वरील बाजूंस एकेकट्या स्नायूखंडांचे पार्श्व दृश्य दर्शविले आहे.

ठेवलेल्या फण्यांच्या पुंजक्यासारखा व लालभडक रंगाचा दिसतो. माशांचे श्वसन हे क्लोमांचे महत्त्वाचे कार्य आहे. या फणीसारख्या क्लोमाच्या बुंध्यात आधारभूत असा क्लोमचाप असतो व त्याचा एक प्रसारित भाग म्हणून आतील बाजूला घशात डोकावणाऱ्‍या क्लोमकर्षणी असतात. या क्लोमकर्षणींचा आकार माशाच्या खाद्याच्या स्वरूपावर अवलंबून असतो. क्लोमचापाला घरूनच पुष्कळशा क्लोमपटलिका असतात आणि यांवरच अभिवाही व अपवाही रक्तवाहिन्या असतात.

आ.११. माशाचे क्लोम : (१) प्रच्छद (कापून दुमडलेला), (२) क्लोमकर्षणी, (३) क्लोमतंतू, (४) क्लोमचाप.हृदयाकडून अभिवाही रक्तवाहिन्यांतून अशुद्ध रक्त येते. ते क्लोमपटलिकांवरील स्तरावर पसरते. माशांच्या श्वसनक्रियेत तोंडावाटे घेतलेले पाणी प्रच्छदातून बाहेर टोकले जाते. हा प्रवाह क्लोमपटलिकांवरून जात असताना त्यात विरघळलेला ऑक्सिजन रक्तातील कोशिकांत असलेले हीमोग्लोबिन हे द्रव्य शोषून घेते आणि कार्बन डायऑक्साइड हा अनावश्यक वायू बाहेर टाकला जातो. अशा रीतीने माशाचे श्वसन पूर्ण होते व शुद्ध झालेले रक्त अपवाही रक्तवाहिन्यांमधून शरीरास पुरविले जाते. [⟶ क्लोम].

कंकाल तंत्र : या तंत्रामुळे शरीरास मजबुती येते. अस्थिमिनांच्या अंतर्गत सांगाड्यात मुख्यत्वेकरून मेंदूभोवतालचा अस्थिसंच, मणक्याची हाडे व शेपटाच्या बुध्यातील हाडे

आ.१३. माशांच्या मुखांचे आकार : (१) एलेफंट मॉर्मिरीड मासा (ग्नॅथोनीमस एलिफस), (२) टोकी मासा (स्ट्राँगिल्यूरा लाँगीरॉस्ट्रीस), (३) संटोकी मासा (हायपोऱ्‍हँफस युनिफॅसिएटस), (४) जाड ओठांचा मोजरा(सिक्लॅसोमा लोवोचीलस), (५) तारावेधी (झॅलिस्कोपस टोसी), (६) लांबनाक्या वटरफ्लाय फिश (फोर्सीपायजर लॉगीरॉस्ट्रीस), (७ व ८) पॅडलफिश (पॉलिओडॉन स्पॅथुला) (७-वरून दिसणारे दृश्य व ८-पार्श्व दृश्य). आ.१३. माशांच्या मुखांचे आकार : (१) एलेफंट मॉर्मिरीड मासा (ग्नॅथोनीमस एलिफस), (२) टोकी मासा (स्ट्राँगिल्यूरा लाँगीरॉस्ट्रीस), (३) संटोकी मासा (हायपोऱ्‍हँफस युनिफॅसिएटस), (४) जाड ओठांचा मोजरा(सिक्लॅसोमा लोवोचीलस), (५) तारावेधी (झॅलिस्कोपस टोसी), (६) लांबनाक्या वटरफ्लाय फिश (फोर्सीपायजर लॉगीरॉस्ट्रीस), (७ व ८) पॅडलफिश (पॉलिओडॉन स्पॅथुला) (७-वरून दिसणारे दृश्य व ८-पार्श्व दृश्य).आ. १२. नाईल पर्च या अस्थिमय माशाचे कंकाल तंत्र : (१) पूर्व उत्तर-ङन्वस्थी, (२) कवटी, (३) प्रच्छद अस्थी, (४) पृष्ठीय चापजन्य कंटक, (५) उदर भागातील मणके, (७) पुच्छपक्षाच्या आधारभूत अस्थी, (८) बरगड्या, (९) अंसचाप, (१०) श्रोणि-अस्थी, (११) प्रच्छद अर, (१२) उत्तर-हन्वस्थी, (१३) खालचा जबडा.आ. १२. नाईल पर्च या अस्थिमय माशाचे कंकाल तंत्र : (१) पूर्व उत्तर-ङन्वस्थी, (२) कवटी, (३) प्रच्छद अस्थी, (४) पृष्ठीय चापजन्य कंटक, (५) उदर भागातील मणके, (७) पुच्छपक्षाच्या आधारभूत अस्थी, (८) बरगड्या, (९) अंसचाप, (१०) श्रोणि-अस्थी, (११) प्रच्छद अर, (१२) उत्तर-हन्वस्थी, (१३) खालचा जबडा.


यांचा समावेश होतो. मेंदूभोवतालच्या आद्य अस्थींवर द्वितीयक अस्थींचे आवरण असते. या दोन्ही प्रकारची हाडे मिळून मस्तकाचा सांगाडा होतो. या द्वितीयक अस्थिप्रकारात तोंडाच्या जवड्याची हाडे आणि पक्षांच्या बुंध्यांच्या आधारभूत त्वचाजन्य अस्थी यांचा समावेश होतो. शरीराच्या मांसल भागात त्वचाजन्य बारीक टोकदार अस्थीही (काटेही) असतात. या सर्व अस्थींमुळे माशांना आकार येतो. क्लोमचापाच्या खालच्या संयुक्त बुंध्याला जिभेचे हाड म्हणतात. माशांना मांसल अशी सुटी पुढे येणारी जीभ नसते. सायक्लोस्टोम व मुशी यांसारख्या उपास्थिमिनांत आंतरिक सांगाडा हाडांऐवजी उपास्थींचा असतो. काही पुरातन टेलिऑस्ट मत्स्य वंशांतही सांगाडा उपास्थिमय असतो आणि पुढे विकसित कुलांत तो अस्थिमय होतो. या सर्व फरकांना⇨ पुराजीवविज्ञानात फार महत्त्व आहे.

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश
_________________________
Fish

Fish are the gill-bearing aquatic craniate animals that lack limbs with digits. They form a sister group to the tunicates, together forming the olfactores. Included in this definition are the living hagfish, lampreys, and cartilaginous and bony fish as well as various extinct related groups. Tetrapods emerged within lobe-finned fishes, so cladistically they are fish as well. However, traditionally fish are rendered paraphyletic by excluding the tetrapods (i.e., the amphibians, reptiles, birds and mammals which all descended from within the same ancestry). Because in this manner the term "fish" is defined negatively as a paraphyletic group, it is not considered a formal taxonomic grouping in systematic biology. The traditional term pisces (also ichthyes) is considered a typological, but not a phylogenetic classification.
Fish
Fossil range: Mid Cambrian–Recent

Giant grouper swimming among schools of other fish
Giant grouper swimming among schools of other fish
Head-on view of a red lionfish
Head-on view of a red lionfish
Scientific classification
Kingdom: Animalia
Phylum: Chordata
(unranked) Craniata
Included groups

    Jawless fish
    †Armoured fish
    Cartilaginous fish
    Ray-finned fish (inc. Teleosts)
    Lobe-finned fishes

Excluded groups

Tetrapods (Cladistically included but classically excluded)

The earliest organisms that can be classified as fish were soft-bodied chordates that first appeared during the Cambrian period. Although they lacked a true spine, they possessed notochords which allowed them to be more agile than their invertebrate counterparts. Fish would continue to evolve through the Paleozoic era, diversifying into a wide variety of forms. Many fish of the Paleozoic developed external armor that protected them from predators. The first fish with jaws appeared in the Silurian period, after which many (such as sharks) became formidable marine predators rather than just the prey of arthropods.

Most fish are ectothermic ("cold-blooded"), allowing their body temperatures to vary as ambient temperatures change, though some of the large active swimmers like white shark and tuna can hold a higher core temperature.[1][2] Fish are abundant in most bodies of water. They can be found in nearly all aquatic environments, from high mountain streams (e.g., char and gudgeon) to the abyssal and even hadal depths of the deepest oceans (e.g., gulpers and anglerfish). With 33,600 described species, fish exhibit greater species diversity than any other group of vertebrates.[3]

Fish are an important resource for humans worldwide, especially as food. Commercial and subsistence fishers hunt fish in wild fisheries (see fishing) or farm them in ponds or in cages in the ocean (see aquaculture). They are also caught by recreational fishers, kept as pets, raised by fishkeepers, and exhibited in public aquaria. Fish have had a role in culture through the ages, serving as deities, religious symbols, and as the subjects of art, books and movies.

Evolution

Drawing of animal with large mouth, long tail, very small dorsal fins, and pectoral fins that attach towards the bottom of the body, resembling lizard legs in scale and development.[4]
Dunkleosteus was a gigantic, 10-metre (33 ft) long prehistoric fish of class Placodermi.

Fish do not represent a monophyletic group, and therefore the "evolution of fish" is not studied as a single event.[5]

Early fish from the fossil record are represented by a group of small, jawless, armored fish known as ostracoderms. Jawless fish lineages are mostly extinct. An extant clade, the lampreys may approximate ancient pre-jawed fish. The first jaws are found in Placodermi fossils. The diversity of jawed vertebrates may indicate the evolutionary advantage of a jawed mouth. It is unclear if the advantage of a hinged jaw is greater biting force, improved respiration, or a combination of factors.

Fish may have evolved from a creature similar to a coral-like sea squirt, whose larvae resemble primitive fish in important ways. The first ancestors of fish may have kept the larval form into adulthood (as some sea squirts do today), although perhaps the reverse is the case.
Taxonomy

Fish are a paraphyletic group: that is, any clade containing all fish also contains the tetrapods, which are not fish. For this reason, groups such as the "Class Pisces" seen in older reference works are no longer used in formal classifications.

Traditional classification divide fish into three extant classes, and with extinct forms sometimes classified within the tree, sometimes as their own classes:[6][7]

    Class Agnatha (jawless fish)
        Subclass Cyclostomata (hagfish and lampreys)
        Subclass Ostracodermi (armoured jawless fish) †
    Class Chondrichthyes (cartilaginous fish)
        Subclass Elasmobranchii (sharks and rays)
        Subclass Holocephali (chimaeras and extinct relatives)
    Class Placodermi (armoured fish) †
    Class Acanthodii ("spiny sharks", sometimes classified under bony fishes)†

Leedsichthys (left), of the subclass Actinopterygii, is the largest known fish, with estimates in 2005 putting its maximum size at 16 metres (52 ft)

    Class Osteichthyes (bony fish)
        Subclass Actinopterygii (ray finned fishes)
        Subclass Sarcopterygii (fleshy finned fishes, ancestors of tetrapods)

The above scheme is the one most commonly encountered in non-specialist and general works. Many of the above groups are paraphyletic, in that they have given rise to successive groups: Agnathans are ancestral to Chondrichthyes, who again have given rise to Acanthodiians, the ancestors of Osteichthyes. With the arrival of phylogenetic nomenclature, the fishes has been split up into a more detailed scheme, with the following major groups:

    Class Myxini (hagfish)
    Class Pteraspidomorphi † (early jawless fish)
    Class Thelodonti †
    Class Anaspida †
    Class Petromyzontida or Hyperoartia
        Petromyzontidae (lampreys)
    Class Conodonta (conodonts) †
    Class Cephalaspidomorphi † (early jawless fish)
        (unranked) Galeaspida †
        (unranked) Pituriaspida †
        (unranked) Osteostraci †
    Infraphylum Gnathostomata (jawed vertebrates)
        Class Placodermi † (armoured fish)
        Class Chondrichthyes (cartilaginous fish)
        Class Acanthodii † (spiny sharks)
        Superclass Osteichthyes (bony fish)
            Class Actinopterygii (ray-finned fish)
                Subclass Chondrostei
                    Order Acipenseriformes (sturgeons and paddlefishes)
                    Order Polypteriformes (reedfishes and bichirs).
                Subclass Neopterygii
                    Infraclass Holostei (gars and bowfins)
                    Infraclass Teleostei (many orders of common fish)
            Class Sarcopterygii (lobe-finned fish)
                Subclass Actinistia (coelacanths)
                Subclass Dipnoi (lungfish)

† – indicates extinct taxon
Some palaeontologists contend that because Conodonta are chordates, they are primitive fish. For a fuller treatment of this taxonomy, see the vertebrate article.

The position of hagfish in the phylum Chordata is not settled. Phylogenetic research in 1998 and 1999 supported the idea that the hagfish and the lampreys form a natural group, the Cyclostomata, that is a sister group of the Gnathostomata.[8][9]

The various fish groups account for more than half of vertebrate species. There are almost 28,000 known extant species, of which almost 27,000 are bony fish, with 970 sharks, rays, and chimeras and about 108 hagfish and lampreys.[10] A third of these species fall within the nine largest families; from largest to smallest, these families are Cyprinidae, Gobiidae, Cichlidae, Characidae, Loricariidae, Balitoridae, Serranidae, Labridae, and Scorpaenidae. About 64 families are monotypic, containing only one species. The final total of extant species may grow to exceed 32,500.[11]
Diversity

    Agnatha
    (Pacific hagfish)

    Chondrichthyes
    (Horn shark)

    Actinopterygii
    (Brown trout)

    Sarcopterygii
    (Coelacanth)

The term "fish" most precisely describes any non-tetrapod craniate (i.e. an animal with a skull and in most cases a backbone) that has gills throughout life and whose limbs, if any, are in the shape of fins.[12] Unlike groupings such as birds or mammals, fish are not a single clade but a paraphyletic collection of taxa, including hagfishes, lampreys, sharks and rays, ray-finned fish, coelacanths, and lungfish.[13][14] Indeed, lungfish and coelacanths are closer relatives of tetrapods (such as mammals, birds, amphibians, etc.) than of other fish such as ray-finned fish or sharks, so the last common ancestor of all fish is also an ancestor to tetrapods. As paraphyletic groups are no longer recognised in modern systematic biology, the use of the term "fish" as a biological group must be avoided.

Many types of aquatic animals commonly referred to as "fish" are not fish in the sense given above; examples include shellfish, cuttlefish, starfish, crayfish and jellyfish. In earlier times, even biologists did not make a distinction – sixteenth century natural historians classified also seals, whales, amphibians, crocodiles, even hippopotamuses, as well as a host of aquatic invertebrates, as fish.[15] However, according to the definition above, all mammals, including cetaceans like whales and dolphins, are not fish. In some contexts, especially in aquaculture, the true fish are referred to as finfish (or fin fish) to distinguish them from these other animals.
Photo of fish with many narrow, straight appendages. Some are end in points, and others are longer, ending in two or three approximately flat, triangular flaps, each with a dark spot.
sea dragon, a close relative of the seahorse. Their leaf-like appendages camouflage them amongst floating seaweed.

A typical fish is ectothermic, has a streamlined body for rapid swimming, extracts oxygen from water using gills or uses an accessory breathing organ to breathe atmospheric oxygen, has two sets of paired fins, usually one or two (rarely three) dorsal fins, an anal fin, and a tail fin, has jaws, has skin that is usually covered with scales, and lays eggs.

Each criterion has exceptions. Tuna, swordfish, and some species of sharks show some warm-blooded adaptations—they can heat their bodies significantly above ambient water temperature.[13] Streamlining and swimming performance varies from fish such as tuna, salmon, and jacks that can cover 10–20 body-lengths per second to species such as eels and rays that swim no more than 0.5 body-lengths per second.[16] Many groups of freshwater fish extract oxygen from the air as well as from the water using a variety of different structures. Lungfish have paired lungs similar to those of tetrapods, gouramis have a structure called the labyrinth organ that performs a similar function, while many catfish, such as Corydoras extract oxygen via the intestine or stomach.[17] Body shape and the arrangement of the fins is highly variable, covering such seemingly un-fishlike forms as seahorses, pufferfish, anglerfish, and gulpers. Similarly, the surface of the skin may be naked (as in moray eels), or covered with scales of a variety of different types usually defined as placoid (typical of sharks and rays), cosmoid (fossil lungfish and coelacanths), ganoid (various fossil fish but also living gars and bichirs), cycloid, and ctenoid (these last two are found on most bony fish).[18] There are even fish that live mostly on land or lay their eggs on land near water.[19] Mudskippers feed and interact with one another on mudflats and go underwater to hide in their burrows.[20] A single, undescribed species of Phreatobius, has been called a true "land fish" as this worm-like catfish strictly lives among waterlogged leaf litter.[21][22] Many species live in underground lakes, underground rivers or aquifers and are popularly known as cavefish.[23]

Fish range in size from the huge 16-metre (52 ft) whale shark to the tiny 8-millimetre (0.3 in) stout infantfish.

Fish species diversity is roughly divided equally between marine (oceanic) and freshwater ecosystems. Coral reefs in the Indo-Pacific constitute the center of diversity for marine fishes, whereas continental freshwater fishes are most diverse in large river basins of tropical rainforests, especially the Amazon, Congo, and Mekong basins. More than 5,600 fish species inhabit Neotropical freshwaters alone, such that Neotropical fishes represent about 10% of all vertebrate species on the Earth. Exceptionally rich sites in the Amazon basin, such as Cantão State Park, can contain more freshwater fish species than occur in all of Europe.[24]
Anatomy and physiology
Further information: Fish anatomy and Fish physiology
The anatomy of Lampanyctodes hectoris
(1) – operculum (gill cover), (2) – lateral line, (3) – dorsal fin, (4) – fat fin, (5) – caudal peduncle, (6) – caudal fin, (7) – anal fin, (8) – photophores, (9) – pelvic fins (paired), (10) – pectoral fins (paired)
Respiration

Gills

Most fish exchange gases using gills on either side of the pharynx. Gills consist of threadlike structures called filaments. Each filament contains a capillary network that provides a large surface area for exchanging oxygen and carbon dioxide. Fish exchange gases by pulling oxygen-rich water through their mouths and pumping it over their gills. In some fish, capillary blood flows in the opposite direction to the water, causing countercurrent exchange. The gills push the oxygen-poor water out through openings in the sides of the pharynx. Some fish, like sharks and lampreys, possess multiple gill openings. However, bony fish have a single gill opening on each side. This opening is hidden beneath a protective bony cover called an operculum.

Juvenile bichirs have external gills, a very primitive feature that they share with larval amphibians.
Air breathing
Photo of fish head split in half longitudinally with gill filaments crossing from top to bottom
Tuna gills inside the head. The fish head is oriented snout-downwards, with the view looking towards the mouth.

Fish from multiple groups can live out of the water for extended periods. Amphibious fish such as the mudskipper can live and move about on land for up to several days,[dubious ] or live in stagnant or otherwise oxygen depleted water. Many such fish can breathe air via a variety of mechanisms. The skin of anguillid eels may absorb oxygen directly. The buccal cavity of the electric eel may breathe air. Catfish of the families Loricariidae, Callichthyidae, and Scoloplacidae absorb air through their digestive tracts.[25] Lungfish, with the exception of the Australian lungfish, and bichirs have paired lungs similar to those of tetrapods and must surface to gulp fresh air through the mouth and pass spent air out through the gills. Gar and bowfin have a vascularized swim bladder that functions in the same way. Loaches, trahiras, and many catfish breathe by passing air through the gut. Mudskippers breathe by absorbing oxygen across the skin (similar to frogs). A number of fish have evolved so-called accessory breathing organs that extract oxygen from the air. Labyrinth fish (such as gouramis and bettas) have a labyrinth organ above the gills that performs this function. A few other fish have structures resembling labyrinth organs in form and function, most notably snakeheads, pikeheads, and the Clariidae catfish family.

Breathing air is primarily of use to fish that inhabit shallow, seasonally variable waters where the water's oxygen concentration may seasonally decline. Fish dependent solely on dissolved oxygen, such as perch and cichlids, quickly suffocate, while air-breathers survive for much longer, in some cases in water that is little more than wet mud. At the most extreme, some air-breathing fish are able to survive in damp burrows for weeks without water, entering a state of aestivation (summertime hibernation) until water returns.

Air breathing fish can be divided into obligate air breathers and facultative air breathers. Obligate air breathers, such as the African lungfish, must breathe air periodically or they suffocate. Facultative air breathers, such as the catfish Hypostomus plecostomus, only breathe air if they need to and will otherwise rely on their gills for oxygen. Most air breathing fish are facultative air breathers that avoid the energetic cost of rising to the surface and the fitness cost of exposure to surface predators.[25]
Circulation
Didactic model of a fish heart.

Fish have a closed-loop circulatory system. The heart pumps the blood in a single loop throughout the body. In most fish, the heart consists of four parts, including two chambers and an entrance and exit.[26] The first part is the sinus venosus, a thin-walled sac that collects blood from the fish's veins before allowing it to flow to the second part, the atrium, which is a large muscular chamber. The atrium serves as a one-way antechamber, sends blood to the third part, ventricle. The ventricle is another thick-walled, muscular chamber and it pumps the blood, first to the fourth part, bulbus arteriosus, a large tube, and then out of the heart. The bulbus arteriosus connects to the aorta, through which blood flows to the gills for oxygenation.
Digestion

Jaws allow fish to eat a wide variety of food, including plants and other organisms. Fish ingest food through the mouth and break it down in the esophagus. In the stomach, food is further digested and, in many fish, processed in finger-shaped pouches called pyloric caeca, which secrete digestive enzymes and absorb nutrients. Organs such as the liver and pancreas add enzymes and various chemicals as the food moves through the digestive tract. The intestine completes the process of digestion and nutrient absorption.
Excretion

As with many aquatic animals, most fish release their nitrogenous wastes as ammonia. Some of the wastes diffuse through the gills. Blood wastes are filtered by the kidneys.

Saltwater fish tend to lose water because of osmosis. Their kidneys return water to the body. The reverse happens in freshwater fish: they tend to gain water osmotically. Their kidneys produce dilute urine for excretion. Some fish have specially adapted kidneys that vary in function, allowing them to move from freshwater to saltwater.
Scales


The scales of fish originate from the mesoderm (skin); they may be similar in structure to teeth.
Sensory and nervous system
Anatomical diagram showing the pairs of olfactory, telencephalon, and optic lobes, followed by the cerebellum and the mylencephalon
Dorsal view of the brain of the rainbow trout
Central nervous system

Fish typically have quite small brains relative to body size compared with other vertebrates, typically one-fifteenth the brain mass of a similarly sized bird or mammal.[27] However, some fish have relatively large brains, most notably mormyrids and sharks, which have brains about as massive relative to body weight as birds and marsupials.[28]

Fish brains are divided into several regions. At the front are the olfactory lobes, a pair of structures that receive and process signals from the nostrils via the two olfactory nerves.[27] The olfactory lobes are very large in fish that hunt primarily by smell, such as hagfish, sharks, and catfish. Behind the olfactory lobes is the two-lobed telencephalon, the structural equivalent to the cerebrum in higher vertebrates. In fish the telencephalon is concerned mostly with olfaction.[27] Together these structures form the forebrain.

Connecting the forebrain to the midbrain is the diencephalon (in the diagram, this structure is below the optic lobes and consequently not visible). The diencephalon performs functions associated with hormones and homeostasis.[27] The pineal body lies just above the diencephalon. This structure detects light, maintains circadian rhythms, and controls color changes.[27]

The midbrain (or mesencephalon) contains the two optic lobes. These are very large in species that hunt by sight, such as rainbow trout and cichlids.[27]

The hindbrain (or metencephalon) is particularly involved in swimming and balance.[27] The cerebellum is a single-lobed structure that is typically the biggest part of the brain.[27] Hagfish and lampreys have relatively small cerebellae, while the mormyrid cerebellum is massive and apparently involved in their electrical sense.[27]

The brain stem (or myelencephalon) is the brain's posterior.[27] As well as controlling some muscles and body organs, in bony fish at least, the brain stem governs respiration and osmoregulation.[27]
Sense organs

Most fish possess highly developed sense organs. Nearly all daylight fish have color vision that is at least as good as a human's (see vision in fishes). Many fish also have chemoreceptors that are responsible for extraordinary senses of taste and smell. Although they have ears, many fish may not hear very well. Most fish have sensitive receptors that form the lateral line system, which detects gentle currents and vibrations, and senses the motion of nearby fish and prey.[29] Some fish, such as catfish and sharks, have the Ampullae of Lorenzini, organs that detect weak electric currents on the order of millivolt.[30] Other fish, like the South American electric fishes Gymnotiformes, can produce weak electric currents, which they use in navigation and social communication.

Fish orient themselves using landmarks and may use mental maps based on multiple landmarks or symbols. Fish behavior in mazes reveals that they possess spatial memory and visual discrimination.[31]
Vision


Vision is an important sensory system for most species of fish. Fish eyes are similar to those of terrestrial vertebrates like birds and mammals, but have a more spherical lens. Their retinas generally have both rods and cones (for scotopic and photopic vision), and most species have colour vision. Some fish can see ultraviolet and some can see polarized light. Amongst jawless fish, the lamprey has well-developed eyes, while the hagfish has only primitive eyespots.[32] Fish vision shows adaptation to their visual environment, for example deep sea fishes have eyes suited to the dark environment.
Hearing

Hearing is an important sensory system for most species of fish. Fish sense sound using their lateral lines and their ears.
Capacity for pain


Experiments done by William Tavolga provide evidence that fish have pain and fear responses. For instance, in Tavolga's experiments, toadfish grunted when electrically shocked and over time they came to grunt at the mere sight of an electrode.[33]

In 2003, Scottish scientists at the University of Edinburgh and the Roslin Institute concluded that rainbow trout exhibit behaviors often associated with pain in other animals. Bee venom and acetic acid injected into the lips resulted in fish rocking their bodies and rubbing their lips along the sides and floors of their tanks, which the researchers concluded were attempts to relieve pain, similar to what mammals would do.[34][35] Neurons fired in a pattern resembling human neuronal patterns.[35]

Professor James D. Rose of the University of Wyoming claimed the study was flawed since it did not provide proof that fish possess "conscious awareness, particularly a kind of awareness that is meaningfully like ours".[36] Rose argues that since fish brains are so different from human brains, fish are probably not conscious in the manner humans are, so that reactions similar to human reactions to pain instead have other causes. Rose had published a study a year earlier arguing that fish cannot feel pain because their brains lack a neocortex.[37] However, animal behaviorist Temple Grandin argues that fish could still have consciousness without a neocortex because "different species can use different brain structures and systems to handle the same functions."[35]

Animal welfare advocates raise concerns about the possible suffering of fish caused by angling. Some countries, such as Germany have banned specific types of fishing, and the British RSPCA now formally prosecutes individuals who are cruel to fish.[38]
Muscular system
Main article: Fish locomotion
Photo of white bladder that consists of a rectangular section and a banana-shaped section connected by a much thinner element
Swim bladder of a rudd (Scardinius erythrophthalmus)

Most fish move by alternately contracting paired sets of muscles on either side of the backbone. These contractions form S-shaped curves that move down the body. As each curve reaches the back fin, backward force is applied to the water, and in conjunction with the fins, moves the fish forward. The fish's fins function like an airplane's flaps. Fins also increase the tail's surface area, increasing speed. The streamlined body of the fish decreases the amount of friction from the water. Since body tissue is denser than water, fish must compensate for the difference or they will sink. Many bony fish have an internal organ called a swim bladder that adjusts their buoyancy through manipulation of gases.
Photo of shark surrounded by school of other fish
A great white shark off Isla Guadalupe
Homeothermy

Although most fish are exclusively ectothermic, there are exceptions.

Certain species of fish maintain elevated body temperatures. Endothermic teleosts (bony fish) are all in the suborder Scombroidei and include the billfishes, tunas, and one species of "primitive" mackerel (Gasterochisma melampus). All sharks in the family Lamnidae – shortfin mako, long fin mako, white, porbeagle, and salmon shark – are endothermic, and evidence suggests the trait exists in family Alopiidae (thresher sharks). The degree of endothermy varies from the billfish, which warm only their eyes and brain, to bluefin tuna and porbeagle sharks who maintain body temperatures elevated in excess of 20 °C above ambient water temperatures.[39] See also gigantothermy. Endothermy, though metabolically costly, is thought to provide advantages such as increased muscle strength, higher rates of central nervous system processing, and higher rates of digestion.

Reproductive system

Organs: 1. Liver, 2. Gas bladder, 3. Roe, 4. Pyloric caeca, 5. Stomach, 6. Intestine

Fish reproductive organs include testicles and ovaries. In most species, gonads are paired organs of similar size, which can be partially or totally fused.[40] There may also be a range of secondary organs that increase reproductive fitness.

In terms of spermatogonia distribution, the structure of teleosts testes has two types: in the most common, spermatogonia occur all along the seminiferous tubules, while in atherinomorph fish they are confined to the distal portion of these structures. Fish can present cystic or semi-cystic spermatogenesis in relation to the release phase of germ cells in cysts to the seminiferous tubules lumen.[40]

Fish ovaries may be of three types: gymnovarian, secondary gymnovarian or cystovarian. In the first type, the oocytes are released directly into the coelomic cavity and then enter the ostium, then through the oviduct and are eliminated. Secondary gymnovarian ovaries shed ova into the coelom from which they go directly into the oviduct. In the third type, the oocytes are conveyed to the exterior through the oviduct.[41] Gymnovaries are the primitive condition found in lungfish, sturgeon, and bowfin. Cystovaries characterize most teleosts, where the ovary lumen has continuity with the oviduct.[40] Secondary gymnovaries are found in salmonids and a few other teleosts.

Oogonia development in teleosts fish varies according to the group, and the determination of oogenesis dynamics allows the understanding of maturation and fertilization processes. Changes in the nucleus, ooplasm, and the surrounding layers characterize the oocyte maturation process.[40]

Postovulatory follicles are structures formed after oocyte release; they do not have endocrine function, present a wide irregular lumen, and are rapidly reabsorbed in a process involving the apoptosis of follicular cells. A degenerative process called follicular atresia reabsorbs vitellogenic oocytes not spawned. This process can also occur, but less frequently, in oocytes in other development stages.[40]

Some fish, like the California sheephead, are hermaphrodites, having both testes and ovaries either at different phases in their life cycle or, as in hamlets, have them simultaneously.

Over 97% of all known fish are oviparous,[42] that is, the eggs develop outside the mother's body. Examples of oviparous fish include salmon, goldfish, cichlids, tuna, and eels. In the majority of these species, fertilisation takes place outside the mother's body, with the male and female fish shedding their gametes into the surrounding water. However, a few oviparous fish practice internal fertilization, with the male using some sort of intromittent organ to deliver sperm into the genital opening of the female, most notably the oviparous sharks, such as the horn shark, and oviparous rays, such as skates. In these cases, the male is equipped with a pair of modified pelvic fins known as claspers.

Marine fish can produce high numbers of eggs which are often released into the open water column. The eggs have an average diameter of 1 millimetre (0.039 in).

    Egg of lamprey

    Egg of catshark (mermaids' purse)

    Egg of bullhead shark

    Egg of chimaera

    Ovary of fish (Corumbatá).

The newly hatched young of oviparous fish are called larvae. They are usually poorly formed, carry a large yolk sac (for nourishment), and are very different in appearance from juvenile and adult specimens. The larval period in oviparous fish is relatively short (usually only several weeks), and larvae rapidly grow and change appearance and structure (a process termed metamorphosis) to become juveniles. During this transition larvae must switch from their yolk sac to feeding on zooplankton prey, a process which depends on typically inadequate zooplankton density, starving many larvae.

In ovoviviparous fish the eggs develop inside the mother's body after internal fertilization but receive little or no nourishment directly from the mother, depending instead on the yolk. Each embryo develops in its own egg. Familiar examples of ovoviviparous fish include guppies, angel sharks, and coelacanths.

Some species of fish are viviparous. In such species the mother retains the eggs and nourishes the embryos. Typically, viviparous fish have a structure analogous to the placenta seen in mammals connecting the mother's blood supply with that of the embryo. Examples of viviparous fish include the surf-perches, splitfins, and lemon shark. Some viviparous fish exhibit oophagy, in which the developing embryos eat other eggs produced by the mother. This has been observed primarily among sharks, such as the shortfin mako and porbeagle, but is known for a few bony fish as well, such as the halfbeak Nomorhamphus ebrardtii.[43] Intrauterine cannibalism is an even more unusual mode of vivipary, in which the largest embryos eat weaker and smaller siblings. This behavior is also most commonly found among sharks, such as the grey nurse shark, but has also been reported for Nomorhamphus ebrardtii.[43]

Aquarists commonly refer to ovoviviparous and viviparous fish as livebearers.
Diseases

Like other animals, fish suffer from diseases and parasites. To prevent disease they have a variety of defenses. Non-specific defenses include the skin and scales, as well as the mucus layer secreted by the epidermis that traps and inhibits the growth of microorganisms. If pathogens breach these defenses, fish can develop an inflammatory response that increases blood flow to the infected region and delivers white blood cells that attempt to destroy pathogens. Specific defenses respond to particular pathogens recognised by the fish's body, i.e., an immune response.[44] In recent years, vaccines have become widely used in aquaculture and also with ornamental fish, for example furunculosis vaccines in farmed salmon and koi herpes virus in koi.[45][46]

Some species use cleaner fish to remove external parasites. The best known of these are the Bluestreak cleaner wrasses of the genus Labroides found on coral reefs in the Indian and Pacific oceans. These small fish maintain so-called "cleaning stations" where other fish congregate and perform specific movements to attract the attention of the cleaners.[47] Cleaning behaviors have been observed in a number of fish groups, including an interesting case between two cichlids of the same genus, Etroplus maculatus, the cleaner, and the much larger Etroplus suratensis.[48]
Immune system

Immune organs vary by type of fish.[49] In the jawless fish (lampreys and hagfish), true lymphoid organs are absent. These fish rely on regions of lymphoid tissue within other organs to produce immune cells. For example, erythrocytes, macrophages and plasma cells are produced in the anterior kidney (or pronephros) and some areas of the gut (where granulocytes mature.) They resemble primitive bone marrow in hagfish. Cartilaginous fish (sharks and rays) have a more advanced immune system. They have three specialized organs that are unique to Chondrichthyes; the epigonal organs (lymphoid tissue similar to mammalian bone) that surround the gonads, the Leydig's organ within the walls of their esophagus, and a spiral valve in their intestine. These organs house typical immune cells (granulocytes, lymphocytes and plasma cells). They also possess an identifiable thymus and a well-developed spleen (their most important immune organ) where various lymphocytes, plasma cells and macrophages develop and are stored. Chondrostean fish (sturgeons, paddlefish, and bichirs) possess a major site for the production of granulocytes within a mass that is associated with the meninges (membranes surrounding the central nervous system.) Their heart is frequently covered with tissue that contains lymphocytes, reticular cells and a small number of macrophages. The chondrostean kidney is an important hemopoietic organ; where erythrocytes, granulocytes, lymphocytes and macrophages develop.

Like chondrostean fish, the major immune tissues of bony fish (or teleostei) include the kidney (especially the anterior kidney), which houses many different immune cells.[50] In addition, teleost fish possess a thymus, spleen and scattered immune areas within mucosal tissues (e.g. in the skin, gills, gut and gonads). Much like the mammalian immune system, teleost erythrocytes, neutrophils and granulocytes are believed to reside in the spleen whereas lymphocytes are the major cell type found in the thymus.[51][52] In 2006, a lymphatic system similar to that in mammals was described in one species of teleost fish, the zebrafish. Although not confirmed as yet, this system presumably will be where naive (unstimulated) T cells accumulate while waiting to encounter an antigen.[53]

B and T lymphocytes bearing immunoglobulins and T cell receptors, respectively, are found in all jawed fishes. Indeed, the adaptive immune system as a whole evolved in an ancestor of all jawed vertebrate.[54]
Conservation

The 2006 IUCN Red List names 1,173 fish species that are threatened with extinction.[55] Included are species such as Atlantic cod,[56] Devil's Hole pupfish,[57] coelacanths,[58] and great white sharks.[59] Because fish live underwater they are more difficult to study than terrestrial animals and plants, and information about fish populations is often lacking. However, freshwater fish seem particularly threatened because they often live in relatively small water bodies. For example, the Devil's Hole pupfish occupies only a single 3 by 6 metres (10 by 20 ft) pool.[60]
Overfishing
Photo of shark in profile surrounded by other, much smaller fish in bright sunlight
Whale sharks, the largest species of fish, are classified as vulnerable


Overfishing is a major threat to edible fish such as cod and tuna.[61][62] Overfishing eventually causes population (known as stock) collapse because the survivors cannot produce enough young to replace those removed. Such commercial extinction does not mean that the species is extinct, merely that it can no longer sustain a fishery.

One well-studied example of fishery collapse is the Pacific sardine Sadinops sagax caerulues fishery off the California coast. From a 1937 peak of 790,000 long tons (800,000 t) the catch steadily declined to only 24,000 long tons (24,000 t) in 1968, after which the fishery was no longer economically viable.[63]

The main tension between fisheries science and the fishing industry is that the two groups have different views on the resiliency of fisheries to intensive fishing. In places such as Scotland, Newfoundland, and Alaska the fishing industry is a major employer, so governments are predisposed to support it.[64][65] On the other hand, scientists and conservationists push for stringent protection, warning that many stocks could be wiped out within fifty years.[66][67]
Habitat destruction

A key stress on both freshwater and marine ecosystems is habitat degradation including water pollution, the building of dams, removal of water for use by humans, and the introduction of exotic species.[68] An example of a fish that has become endangered because of habitat change is the pallid sturgeon, a North American freshwater fish that lives in rivers damaged by human activity.[69]
Exotic species

Introduction of non-native species has occurred in many habitats. One of the best studied examples is the introduction of Nile perch into Lake Victoria in the 1960s. Nile perch gradually exterminated the lake's 500 endemic cichlid species. Some of them survive now in captive breeding programmes, but others are probably extinct.[70] Carp, snakeheads,[71] tilapia, European perch, brown trout, rainbow trout, and sea lampreys are other examples of fish that have caused problems by being introduced into alien environments.
Importance to humans
Economic importance

A row of square artificial ponds, with trees on either side
These fish-farming ponds were created as a cooperative project in a rural village.

Throughout history, humans have utilized fish as a food source. Historically and today, most fish protein has come by means of catching wild fish. However, aquaculture, or fish farming, which has been practiced since about 3,500 BCE. in China,[72] is becoming increasingly important in many nations. Overall, about one-sixth of the world's protein is estimated to be provided by fish.[73] That proportion is considerably elevated in some developing nations and regions heavily dependent on the sea. In a similar manner, fish have been tied to trade.

Catching fish for the purpose of food or sport is known as fishing, while the organized effort by humans to catch fish is called a fishery. Fisheries are a huge global business and provide income for millions of people.[73] The annual yield from all fisheries worldwide is about 154 million tons,[74] with popular species including herring, cod, anchovy, tuna, flounder, and salmon. However, the term fishery is broadly applied, and includes more organisms than just fish, such as mollusks and crustaceans, which are often called "fish" when used as food.
Recreation


Fish have been recognized as a source of beauty for almost as long as used for food, appearing in cave art, being raised as ornamental fish in ponds, and displayed in aquariums in homes, offices, or public settings.

Recreational fishing is fishing for pleasure or competition; it can be contrasted with commercial fishing, which is fishing for profit. The most common form of recreational fishing is done with a rod, reel, line, hooks and any one of a wide range of baits. Angling is a method of fishing, specifically the practice of catching fish by means of an "angle" (hook). Anglers must select the right hook, cast accurately, and retrieve at the right speed while considering water and weather conditions, species, fish response, time of the day, and other factors.
Culture

Photo of painting showing blue-skinned, 4-armed upper body of man standing in the opened mouth of a fish with bent tail with other, paler men facing him with hands raised together
Avatar of Vishnu as a Matsya
Spread of Seuso at Lake Balaton

Fish feature prominently in art and literature, in movies such as Finding Nemo and books such as The Old Man and the Sea. Large fish, particularly sharks, have frequently been the subject of horror movies and thrillers, most notably the novel Jaws, which spawned a series of films of the same name that in turn inspired similar films or parodies such as Shark Tale and Snakehead Terror. Piranhas are shown in a similar light to sharks in films such as Piranha; however, contrary to popular belief, the red-bellied piranha is actually a generally timid scavenger species that is unlikely to harm humans.[75] In the Book of Jonah a "great fish" swallowed Jonah the Prophet. Legends of half-human, half-fish mermaids have featured in folklore, including the stories of Hans Christian Andersen.
The ichthus is a Christian symbol of a fish signifying that the person who uses it is a Christian.[76]

Fish themes have symbolic significance in many religions. The fish is used often as a symbol by Christians to represent Jesus, or Christianity in general; the gospels also refer to "fishers of men"[77] and feeding the multitude. In the dhamma of Buddhism the fish symbolize happiness as they have complete freedom of movement in the water. Often drawn in the form of carp which are regarded in the Orient as sacred on account of their elegant beauty, size and life-span.

In ancient Mesopotamia, fish offerings were made to the gods from the very earliest times.[78] Fish were also a major symbol of Enki, the god of water.[78] Fish frequently appear as filling motifs in cylinder seals from the Old Babylonian and Neo-Assyrian periods.[78] Starting during the Kassite Period and lasting until the early Persian Period, healers and exorcists dressed in ritual garb resembling the bodies of fish.[78] During the Seleucid Period, the legendary Babylonian culture hero Oannes, described by Berossus, was said to have dressed in the skin of a fish.[78]

Among the deities said to take the form of a fish are Ika-Roa of the Polynesians, Dagon of various ancient Semitic peoples, the shark-gods of Hawaiʻi and Matsya of the Hindus. The astrological symbol Pisces is based on a constellation of the same name, but there is also a second fish constellation in the night sky, Piscis Austrinus.[79]
Terminology
Fish or fishes

Though often used interchangeably, in biology these words have different meanings. Fish is used as a singular noun, or as a plural to describe multiple individuals from a single species. Fishes is used to describe different species or species groups.[80][81][82] Thus a pond that contained a single species might be said to contain 120 fish. But if the pond contained a total of 120 fish from three different species, it would be said to contain three fishes. The distinction is similar to that between people and peoples.
True fish and finfish

    In biology, the term fish is most strictly used to describe any animal with a backbone that has gills throughout life and has limbs, if any, in the shape of fins.[83] Many types of aquatic animals with common names ending in "fish" are not fish in this sense; examples include shellfish, cuttlefish, starfish, crayfish and jellyfish. In earlier times, even biologists did not make a distinction—sixteenth century natural historians classified also seals, whales, amphibians, crocodiles, even hippopotamuses, as well as a host of aquatic invertebrates, as fish.[15]
    In fisheries, the term fish is used as a collective term, and includes mollusks, crustaceans and any aquatic animal which is harvested.[84]
    The strict biological definition of a fish, above, is sometimes called a true fish. True fish are also referred to as finfish or fin fish to distinguish them from other aquatic life harvested in fisheries or aquaculture.

Shoal or school
Main article: Shoaling and schooling
Photo of thousands of fish separated from each other by distances of 2 inches (51 mm) or less
These goldband fusiliers are schooling because their swimming is synchronised

A random assemblage of fish merely using some localised resource such as food or nesting sites is known simply as an aggregation. When fish come together in an interactive, social grouping, then they may be forming either a shoal or a school depending on the degree of organisation. A shoal is a loosely organised group where each fish swims and forages independently but is attracted to other members of the group and adjusts its behaviour, such as swimming speed, so that it remains close to the other members of the group. Schools of fish are much more tightly organised, synchronising their swimming so that all fish move at the same speed and in the same direction. Shoaling and schooling behaviour is believed to provide a variety of advantages.[85]

Examples:

    Cichlids congregating at lekking sites form an aggregation.
    Many minnows and characins form shoals.
    Anchovies, herrings and silversides are classic examples of schooling fish.

While the words "school" and "shoal" have different meanings within biology, the distinctions are often ignored by non-specialists who treat the words as synonyms. Thus speakers of British English commonly use "shoal" to describe any grouping of fish, and speakers of American English commonly use "school" just as loosely.[86