रामप्रसाद गोएंका

मूळ राजस्थानी, भाषा व संस्कृती मारवाडी आणि कर्म व कर्तृत्वभूमी मात्र बंगालची! बिर्ला, बजाज कुटुंबीयांनंतर बंगालच्या ‘भद्रलोक’ संस्कृतीत रुजुवात होऊन फुलले- फोफावलेले मारवाडी उद्योजक घराणे म्हणजे गोएंका यांचे. ‘आरपीजी’ अथवा ‘रामबाबू’ म्हणून ओळखले जाणारे राम प्रसाद गोएंका तर बंगालशी इतके एकजीव झाले होते की, ते स्वत:च म्हणत, ‘मी जर बंगाली ठरत नसेन, तर बंगाली कुणाला म्हणायचे?’ बंगालशी जुळलेले हे अतूट नाते त्यांनी जाताजाताही निभावले. रविवारी, १४ एप्रिलला, पारंपरिक बंगाली सवंत्सर १४१९च्या शेवटच्या दिवशीच रामबाबूंनी अखेरचा श्वास घेतला. ब्रिटिश राजवटीत कोलकात्याला दुसऱ्या राजधानीचा दर्जा मिळाला असला तरी स्वातंत्र्योत्तर भारतात औद्योगिकीकरणाच्या दृष्टीने सर्वात खडतर ठरलेले आणि देशातील सर्वच बडय़ा उद्योगघराण्यांनी पाठ फिरविलेले राज्य म्हणून पश्चिम बंगालकडे पाहिले जात होते. ऐंशीच्या दशकात रामबाबूंनी जेव्हा आरपीजी उद्योगसमूहाची धुरा हाती घेतली तेव्हा तर राज्यात डाव्या आघाडीचे सरकार आणि मुख्यमंत्रिपदी ज्योती बसू होते. तरी १९८१ ते १९९० या दहा वर्षांत कोलकात्यात मुख्यालय असलेल्या रामबाबूंच्या उद्योगसमूहाने ११ बडय़ा कंपन्या हस्तगत केल्या. बहुतांश कंपन्या ब्रिटिश आमदानीतील, पण रामबाबूंनी अगदी रसगुल्ला एकामागून एक गिळंकृत करावा तशा त्या लीलया संपादित केल्या. कोलकात्यात बसून त्यांनी आपला उद्योगपसारा देश-विदेशाच्या सीमांपल्याड नेला. बंदिस्त अर्थव्यवस्थेची कवाडे खुली करणाऱ्या उदारीकरणापूर्वी, मूलत: सरकारी बाबूंच्या हाती असलेले ‘परमिट राज’ आणि दारापल्याड भांडवलशाहीशी खुन्नस असलेली मार्क्‍सवाद्यांची राजवट, असे असतानाही रामबाबूंनी ही किमया करून दाखविली. या ‘टेकओव्हर टायकून’ने वीजनिर्मिती, नैसर्गिक संसाधने ते चहासारख्या पायाभूत उद्योगक्षेत्रापासून आधुनिक पिढीला भावणाऱ्या मनोरंजन, माध्यम ते मॉडर्न रिटेल अशा सर्वसमावेशी व सर्वदूर संचार असलेल्या डझनभर कंपन्यांचे साम्राज्य अल्पावधीत उभे केले. अवघ्या १०५ कोटी रुपयांच्या समूहाच्या उलाढालीला दोन दशकात शतपटीने वाढवून साडेदहा हजार कोटींचे आभाळ दाखविले. समोर दिसेल त्या संधीवर आक्रमकपणे झडप टाकणारा अस्सल मारवाडी बाणा, पण साखरेत घोळविलेली गोड वाणी, कंपनीसाठी कष्ट उपसणाऱ्या श्रमिकांबद्दल कायम कृतज्ञताभाव आणि हरक्षेत्रात मित्र मिळवीत जाणारा स्वभावगुण, दोन्हीही त्यांच्या वाटचालीत यशस्वितेसाठी उपकारक ठरले. अर्थात रामबाबू काही अजातशत्रू नव्हते. इंदिरा गांधी यांच्याशी व्यक्तिगत सलगी हे १९७९ साली जनता राजवटीचा रोष ओढवणारे ठरले आणि त्यासाठी तीन दिवसांचा कारावासही भोगावा लागला. पण त्यांच्या बंगालविषयी मूल्यनिष्ठेपायीच त्यांचा मित्रपरिवार मार्क्‍सवादी नेत्यांमध्येही होता. त्यांनी मागे एका मुलाखतीत म्हटलेही की, जर त्यांना दोन मतांचा अधिकार असता, तर त्यांनी पहिले मत काँग्रेसला तर दुसरे मत कम्युनिस्टांना दिले असते. प्रामुख्याने कोलकात्यात कैक वर्षे उद्योगगाडा त्यांनी विना-कटकट सांभाळलाच, पण योगायोग असा की, त्यांचे सर्वात जिव्हाळ्याचे अधिग्रहण असलेल्या सीएट टायर कंपनीचा सर्वात मोठा उत्पादन प्रकल्प मुंबईतला आणि तेथेही गेली ३२ वर्षे कम्युनिस्टांच्याच ‘सीआयटीयू’ युनियनकडे कामगारांचे पुढारपण आहे. पण या ठिकाणीही कामगार-मालक झगडा शिगेला पोहोचून काम बंद, कामगारांचे संप आंदोलन झाल्याचे कैक वर्षे ऐकिवात नाही. कर्मण्यवादी आरपीजींच्या जाण्याने देशाच्या उद्योगविश्वाची खरेच अपरिमित ‘मूल्या’त्मक हानी झाली आहे.संग्राहक:शेवाळकर आर.पी.